AHÎLİKTE
MORAL DEĞERLER
Dr. Ali MAZAK 1
A.KAVRAM VE TARİHSEL OLARAK AHÎLİK
Ahîlik, XIII. Yüzyıldan XX. Yüzyıla kadar Anadoludaki esnaf ve sanatkar birliklerine verilen bir isimdir.2 Bu birlik, köylere kadar yayılan örgütleriyle, millî birliği ve bütünlüğü, sosyal dayanışma ve yardımı temel ilke olarak benimseyen, dostluk ve kardeşlik havası içinde, toplumsal ahlâk kurallarına sıkı sıkıya bağlı, millî bir toplum kurmayı amaçlayan, yurt ekonomisinde temel ihtiyaç maddelerini en kaliteli, en ucuz biçimde üretmeyi öngören millî bir örgüt biçimi idi. 3
Ahîlik, kelime olarak, Türkcedeki cömert, eli açık anlamını taşıyan “Akı” ile Arapçadaki “kardeşim” demek olan “Ahî” kelimelerini birlikte terimleştiren bir ifadedir. 4
Ahi, vicdanını kendi üzerine gözcü koyan, helalinden kazanan, yerine ve yeterince harcayan, ölçü ve tartı ehli olan, yararlı şeyler üretip insanlara sunan insandır. 5
Sanatkarlara işyerinde yamak, çırak, kalfa ve usta hiyerarşisi ile mesleğinin inceliklerini öğretilirken, bunların akşamları toplandıkları ahî zaviyelerinde ahlak eğitimi uygulanıyordu. İşte bu yolla yetiştirilen Türk esnaf ve sanatkarları hem aralarında güçlü bir dayanışma ve yardımlaşma kurmuş, hem de Bizans sanatkarları ile rekabet yeteneğine ve gücüne kavuşmuştur. 6
Biz bu araştırmamızda bir Türk Kurumu olan Ahîliğin, ahlakî(etik) yönünü inceleyeceğiz. Ancak, buna geçmeden önce ahlak terimi ile ilgili kısa bir bilgi vermenin uygun düşeceği kanaatindeyiz.
B. AHLÂK BİLİMİ VE İŞ AHLAK
Yaşadığımız bu dünyadaki bazı eylem ve duygular iyi, bazıları da kötüdür. İşte, iyi hayat tarzını en iyi yaşama biçimini belirleyen ahlaktır. Bu bakımdan ahlâk, insanda gerçekleşmesi istenen ruhsal özellik ve yeteneklerin ortak ifadesidir. Ancak, insan bu özellikleri ve yetenekleri kendisinde nasıl gerçekleştirebilecektir? Bunun için bazı bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. İşte bu bilgileri ortaya koyan ilim de ahlâk ilmidir. 7
Ahlak, sadece insanın kendisiyle ilgili bir kavram olmaktan öte, bütün bir toplumu ve toplumun çeşitli kategorilerini ilgilendiren bir kavramdır. Kapsamı ve kategorileri itibariyle genişleyebilen, toplumdaki insan davranışlarına çevreden gelecek olumlu ya da olumsuz eleştirel değerleri kapsayan ahlak, her toplumda çeşitli kategoriler olarak ortaya çıkar.
Bu kategoriler hayli fazladır ve her bir kategori genel ahlak anlayışından ayrı olarak kendi ahlak kurallarına sahiptir. Mesela, spor ahlakı, ticaret ahlakı, öğrencilik ahlakı, yayıncılık ahlakı ya da sanat ahlakı gibi. 8
--------
1 İBB Kütüphaneler ve Müzeler Müdürü
2 Neşet ÇAĞATAY, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989, s. ,1,43.
3 Hayrettin İVGİN, Ahilerde Ahlaki Değerler ve Bunların Ticarette Uygulanması, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri, Kültür Bakanlığı yayını, Ankara 1996, s. 71.
4 ÇAĞATAY, a.g.e, s.143.
5 Ekinci, a.g.e. s. 21.
6 A.g.e., s. XII.
7 İVGİN, a.g.b., s. 72.
8 Mahmut Özdevecioğlu ”Ahilikten Günümüze İş Ahlakı Anlayışı”, Çerçeve, Yıl 3, Sayı: 11, Eylül-Ekim 1994, s. 50.
----
XIII. Yüzyılda Anadolu’da ortaya çıkan Ahi teşkilatları; iyi insan olmanın niteliklerini üzerinde taşıyan sanatkârların, iyi esnaf ve ticaret erbabı olmalarını da amaçlıyordu. Bu kurumlar iş ilişkilerini kutsal kitabımıza ve kadim geleneklerimize dayandırıyor ve buradan hareketle ticarette ve sanatta, temelli ahlâk kuralları geliştiriyordu.
İş ahlakı da, ekonomik hayatla ilgilidir ve ekonomik faaliyetlere katılan insanların işlerini layıkıyla nasıl yapacaklarına ilişkin kuralları kapsar. Yani, bir iş, nasıl yapılırsa toplum tarafından beğenilecek veya reddedilecektir? Bunun kriterleri bir toplumun kendi içinde olduğu kadar, toplumdan topluma da farklılıklar arzetmektedir.
Ekonomik faaliyetler sosyal hayatın önemli bir parçasıdır. Bu bakımdan iş ahlakı her yönüyle mutlaka incelenmesi gereken bir konudur. Ahilik ahlakı, bu gün özlenen iş ahlakı arayışlarına bir model olarak önerilebilir mi? Bu incelemede buna cevap aranacaktır.
Zamanımızda toplumlar daha çok ekonomik güçleri ile öne çıkmakta, diğer toplumlarla aralarındaki fark, ilerlemişlik,-geri kalmışlık gibi ekonomik gelişme ile belirgin hâle gelmektedir. Bu durum, bizim, ekonomi ve iş ahlâkına ayrı bir yer vermemizi gerekli ve hattâ zorunlu kılmaktadır. Aynı şartlarda çalışan ve aynı maddeyi üreten bir fabrikada verimliliği sağlayacak insan gücünün ayırıcı vasfı, ahlâkı olacaktır. 1
C. FÜTÜVVETTE GENEL AHLAK KURALLARI
Ahilik kurulmadan önce İslam toplumlarında Fütüvvet (gençlik) teşkilatları vardı. Ahiliğin gelişmesine bu teşkilatlar kaynaklık etmişlerdir. Bunların yazılı kaynaklarına da Fütüvvetname deniliyordu.
Fütüvvetnâmemelere göre yiğitliğin ilkeleri altıdır. Yiğidin üç şeyi bağlanır, üç şeyi açılır.
Kapalı olanlar:
• Gözü kötü bakışlara,
• Ağzı kötü sözlere,
• Eli haksızlıklara ve zulümlere bağlanır.
Açık olanlar:
• Kapısı konuklara,
• Kesesi kardeşlere,
• Sofrası bütün fukaraya açılır. 2
Fütüvvet, bir ulu ağaçtır. Yiğidin gönlünde biter, yapraklanır, yücelir. Temeli doğruluktur. Gövdesi insanda bulunmaktadır. Budakları temizlik, yaprakları edeptir, hayadır. Kökü tanrıyı bilmek, yemişi evliya sohbeti, suyu, rahmettir. 3
1. Fütüvvetin diğer kuralları
• Doğruluk.
• Cömertlik.
• Misafirseverlik
• Hayalı olmak.
• Kötülüğe iyilikle karşılık vermek.
• Yemekte kusur aramamak.
------
1 İVGİN, a.g.b., s. 73.
2 Harputlu Nakkaş İlyas Oğlu Ahmet, Tuhfat-al-Vasaya, Terc. A. GÖLPINARLI, İÜİFM, C.11. s. 209. Nak. GÜLLÜLÜ, a.g.e. s. 98.
3 Abdülbaki GÖLPINARLI, Burgazi ve Füvvetnamesi, İÜİFM. C.15, s. 86.
----
devam edecek
